هَرات یکی از کلان‌شهرهای افغانستان، مرکز ولایت هرات در غرب آن کشور است. این شهر پس از کابل، دومین شهر پرجمعیت افغانستان محسوب می‌شود. جمعیت آن در سال ۲۰۲۰ میلادی ۵۵۶٬۲۰۵ تن تخمین زده شده‌است. هرات قطب صنعتی و مهم‌ترین کانون فرهنگی-هنری افغانستان به‌شمار می‌آید.
رود معروف هریرود از این شهر می‌گذرد. و باتوجه به این‌که در طی تاریخ این شهر همواره بخشی از خراسان به‌شمار می‌آمده، و تحت تأثیرات فرهنگی و تاریخی خراسان قرار داشته‌است، امروزه این شهر با لقب نگین خراسان شناخته می‌شود.

مردم این شهر به‌زبان فارسی با لهجهٔ هراتی سخن می‌گویند. از دههٔ ۱۳۷۰ خورشیدی هرات مرکز جذب مهاجران زیادی از سرتاسر افغانستان بوده‌است. اما مردم اصلی این شهر تاجیک‌ها هستند، البته هم‌اکنون هرات دارای اقوام مختلفی است. دیگر اقوام ساکن در آن عبارتند از: تاجیک، پشتون، هزاره، ترکمن، بلوچ و عرب (عرب خزاعی، عرب شیبانی). شهر هرات در غرب افغانستان، در یکی از هموارترین مناطق جغرافیایی افغانستان موقعیت دارد. هرات را در گفتارهای ادبی و رسمی هرات باستان می‌گویند. این شهر از بابت مناره‌ها و معماری‌های عالی و مجلل خود شهرت دارد و در گذشته و حال، هرات یکی از مراکز عمدهٔ آموزشی شمرده شده‌است. این شهر در سال ۲۰۰۹ پس از بررسی شهرهای مختلف جهان توسط سازمان یونسکو شامل برنامهٔ هزار شهر و هزار زندگی این سازمان گردید. بسیاری از شاعران، نویسندگان، عارفان و صوفیان فارسی در این شهر زاده شده یا زیسته‌اند، با این همه هرات به دلیل داشتن دو مرز مشترک با کشورهای ایران و ترکمنستان، دارا بودن بزرگ‌ترین شهرک صنعتی افغانستان و بزرگ‌ترین مرکز تجارتی افغانستان شناخته می‌شود.

هرات در مسیر قدیم تجاری خاورمیانه، آسیای مرکزی و جنوب آسیا قرار دارد که جاده‌های منتهی به ایران و ترکمنستان آن هنوز دارای اهمیت استراتژیک است. به عنوان دروازه ایران و ترکمنستان درآمدهای بزرگ گمرکی دارد.[ هرات دارای یک فرودگاه بین‌المللی می‌باشد. در تخمین سال 2020 حدود ۵۷۴٬۲۷۶ نفر جمعیت داشت و در دره حاصلخیز هریرود واقع شده‌است.

این شهر از طریق شاهراه اصلی حلقوی افغانستان به قندهار، کابل و مزار شریف، از طریق جاده غربی خود به مشهد ایران توسط اسلام قلعه و ازطریق جاده شمالی خود به شهر مرو ترکمنستان توسط بندر تورغندی وصل می‌شود. اخیراً مسوولان دولتی اعلام کرده‌اند که این شهر دیگر ظرفیت پذیرش جمعیت بیشتری را ندارد. درصد استفاده زمین‌های هرات؛ ۲۱درصد زمین خالی، ۱۸درصد مناطق مسکونی و ۳۶درصد آن را کشتزارهای حاصلخیز تشکیل می‌دهد. هرات به پانزده ناحیه و ده‌ها محلّه تقسیم شده‌است. از نمادهای این شهر ارگ هرات است. مسجد جامع و مناره‌های این شهر نیز از نمادهای دیگر آن به حساب می‌آیند.
منطقه‌ی هرات به همراه مناطقی مانند پیرانشهر، دامغان و حلب از مهم‌ترین مناطق باستان‌شناسی‌ آسیا به شمار می‌‌روند.

نام هرات:
بیشتر تاریخ‌شناسان ریشهٔ نام هرات را برگرفته از نام ایرانی باستان «هَرَیو» که به معنی «پُرشتاب» است می‌دانند. نام سرزمین باستانی هریوا و پایتخت آن از نام رودخانه هریرود که در آن جاری است گرفته شده‌است. «هَرَیو-» را با «سَرَیو-» (Saráyu-) در زبان هندی کهن سانسکریت که نام رودخانه‌ای بوده‌است همانند می‌دانند. برگرفتن نام سرزمین‌ها و شهر اصلی آن‌ها از نام رودخانه در سرزمین‌های باستانی شرقی فلات ایران باستان معمول بوده‌است. مثال دیگر نام اوستایی «باخذی-» (Bāxδī) و پارسی باستانی «باختریش-» (Bāxtriš) یا بلخ امروزی که از نام رودخانهٔ بلخاب (به یونانی: باکتروس) گرفته شده‌است و همچنین نام اوستایی «هَرخوَیتی-»، پارسی باستانی «هَرَهُوَتی-» و سانسکریت «سَرَسوَتی-» (Sárasvatī-) که از نام رودخانهٔ ارغنداب گرفته شده‌است”.

تاریخ هرات:
گذشته درخشان: در گذشته‌های دور گفته می‌شد که «جهان اقیانوسی است و در این اقیانوس مرواریدی هست و آن مروارید هرات است.
در طول تاریخ هرات همواره بخشی از خاک ایران بزرگ (نه ایران امروزی) و ولایتی مهم در خراسان به حساب آمده است.
هرات در فَرگَرد نخست وندیداد اوستا بنام هَرویوا (Harōiva) آمده‌است که «ششمین سرزمین و کشور نیکی که من، اهورامزدا، آفریدم هَرویو و دریاچه‌اش بود.» و در یَشت چهاردهم مِهریَشت از اوستا آمده‌است که «آنجا که رودهای پهناور و ناوتاک با انبوه خیزابهای خروشان، به ایشکَتا و پوروتا می‌خورد و به سوی موئورو، هَرویو، گاوا-سوغدا و هوارِزم می‌شتابد.» هرات پیش از کشف مسیر دریائی اقیانوس هند در گذرگاه جاده ابریشم قرار داشت. و نقش بزرگ را در بازرگانی میان شبه قاره هند، خاور میانه، آسیای مرکزی و اروپا بازی می‌کرد. هرات از لحاظ موقعیت جغرافیایی در طول تاریخ بستر مناسب تلاقی تمدن‌های شرق و غرب نیز به‌شمار می‌رفت. از این‌رو هرات یکی از گهواره‌های تمدنی تاریخ پربار خراسان شناخته می‌شود.

لشکرکشی‌های اسکندر مقدونی در آسیا بین سال‌های ۳۳۰ تا ۳۲۳ پیش از میلاد:
پس از شنیدن خبر اعلان پادشاهی بسوس، اسکندر تمام قشون خود را جمع کرده و برای سرکوبی بسوس بسوی باختر (باختر نام قدیمی کشور افغانستان در زمان حاکمیت یونانیها با مرکزیت شهر بلخ) راند. بعد به اسکندر خبر رسید که ساتی‌برزن آناکسیپ و دستهٔ او را کشته و هراتی‌ها را شورانیده و آن‌ها در پایتختشان آرتاکوانا (Artacoana) گرد آمده‌اند. اسکندر که نزدیک بود به بسوس برسد تصمیم گرفت اول کار ساتی برزن را یکسره کند. قسمتی از لشکرش را در محل گذاشت و خود با پیاده‌نظام و سواره‌نظام سبک اسلحه تمام شب را به سوی هرات راند و به آرتاکوانا رسید. ساتی‌برزن از سرعت حرکت اسکندر به وحشت افتاد، دو هزار سوار برداشت و به باختر در پناه بسوس گریخت و باقی سپاهیان او در شهر آرتاکوانا که مستحکم شده بود آمادهٔ جنگ ایستادند. اسکندر آن شهر را گشود و آن را ویران کرد. وی سپس در نزدیکی ارتاکوانا شهری آباد کرد و نامش را اسکندریه آریانا (Alexandria in Ariana) نهاد که همان هرات امروزی است.
اسکندر در آنجا دژی برای نظامیان خود ساخت که بقایای آن هنوز باقی است. هدف از ساختن این دژ، حفظ نظامیان از شورش احتمالی مردم شهر بود. وی آرزاسِس (Arzaces) را به جای ساتی‌برزن والی هرات (Areia) کرد.

تاریخ پیش از اسلام: هروی‌ها (به یونانی: آرین‌ها) دسته‌ای از تیره‌های آریایی بودند که در هزارهٔ دوم پیش از میلاد، زادبوم خود در آسیای میانه را رها کرده و از ناحیهٔ رودخانهٔ آمودریا (اکسوس یا جیحون) به داخل فلات ایران روی آوردند و در سرزمینی بارور، پیرامون هریرود (به لاتینی: Arius) جای گرفتند. نام سرزمینشان را به نام این رودخانه، هریوا نامیدند، که کم و بیش با ولایت هرات امروزین همانند است.
در سده‌های واپسین هفتم و آغازین ششم پیش از میلاد، هریوا بدست مادها افتاد و پس از انقراض مادها به دست کورش بزرگ، یکی از ساتراپی‌های هخامنشیان به‌شمار می‌رفت. مرکز فرمانروایی هخامنشیان در هرات قصری در شهر آرتاکوانا بود. در سنگ‌نبشته‌های هخامنشی، هریوا (Haraiva) در فهرست ساتراپی‌های هخامنشیان آمده‌است.
اسکندر مقدونی در ۳۳۰ قبل از میلاد، ساتراپی هریوه را گشود و شهر «اسکندریهٔ آریا» را که هرات امروزین می‌باشد در آن بنانهاد و بازماندگان آرتاکوانا را در کنار مهاجران یونانی در آن سکونت داد.

پس از مرگ اسکندر (در سال ۳۲۳ ق. م)، هریوا جزئی از قلمرو سلوکیان درآمد. تا اینکه بعد از سال ۲۴۰ ق. م دو سرزمین همسایهٔ هریوا یعنی باختر و پارت از سلطهٔ سلوکیان مستقل شدند. در این زمان هریوا جزئی از قلمرو دولت یونانی باختری نوبنیاد درآمد. در بین سال‌های ۲۰۸ و ۱۹۰ ق. م آنتیوخوس سوم (ملقب به کبیر) پادشاه سلوکی توانست قلمروش را تا سرزمین‌های شرقی گسترش دهد و دوباره هریوا بدست سلوکیان افتاد. در سال ۱۶۷ ق. م مهرداد یکم پادشاه مقتدر اشکانی با شکست دادن اوکراتید هریوا و برخی از سرزمین‌ها را از سلوکیان گرفت. ازین به بعد هریوا جزئی از قلمرو اشکانیان باقی‌ماند.

هرات در دورهٔ ساسانیان در سنگ‌نبشته‌ای در کعبه زردشت واقع در نقش رستم بنام هریو (Harēv) و در فهرست پایتخت‌های استان‌های امپراتوری ساسانیان به زبان پهلوی بنام هری (Hariy) یاد شده‌است. در دورهٔ ساسانی از مراکز مهم نظامی و منطقه مرزی در مقابله با هیاطله بوده‌است. پیش از حملهٔ اعراب خزاعی مسلمان به خراسان، دارای اقلیت مسیحی نستوری و مرکز شراب‌سازی بود.
در سال ۳۱ ه‍.ق (حدود ۶۵۰ م) یا کمی پس از آن باوجود مقاومت سرسختانهٔ هروی‌ها، شهر به دست اعراب خزاعی مسلمان فتح شد.

تاریخ پس از اسلام:
در اواسط قرن هفتم: ‏(۶۴۲–۸۷۰) و در حمله اعراب به ایران، مسلمانان عرب، امپراتوری ساسانی را در جنگ‌های ولجه، نهاوند و قادسیه شکست دادند. اعراب سپس به سوی شرق سرزمین ایران حمله‌ور شده و در سال ۶۴۲ شهر هرات را تسخیر کردند.
نانسی هچ داپری، ۱۹۷۱: درین مورد چنین نوشته است: "ارتش‌های عرب که پرچم اسلام را حمل می‌کردند، از سوی غرب برای شکست ساسانیان در ۶۴۲ پس از میلاد آمدند و پس از آن با اطمینان به سوی شرق رهسپار شدند. در حاشیه غربی منطقه افغانستان شاهزادگان هرات و سیستان حکومت را به اعراب واگذار کردند، اما در شرق، در کوه‌ها و در شهرهایی که فقط شورشی در آن‌ها برگزار شده بود، پس از ترک ارتش اعراب، به عقاید پیشین خود بازگشتند. خشونت و آزمندی اعراب باعث تولید چنین ناآرامی شد، با این حال هنگامی که قدرت پایانی خلافت آشکار شد، حاکمان بومی یک بار دیگر، خود را مستقل کردند. در این میان، صفاریان از سیستان در منطقه افغانستان کمی درخشیدند. بنیانگذار متعصب این سلسله، شاگردی از یک مسگر یعقوب بن لیث صفاری، از پایتخت خود از زرنج در ۸۷۰ میلادی بیرون آمده و با نام اسلام به سوی شهرهای بست، قندهار، غزنی، کابل، بامیان، بلخ و هرات تاخت و تاز کرد."

هرات زیر سلطه طاهریان که اولین حکومت نیمه مستقل تحت قلمرو خلافت عباسی بود. در ابتدا پایتخت طاهریان هرات بود اما بعداً به نیشابور انتقال پیدا کرد، طاهریان کنترل هرات را تا ظهور صفاریان بدست داشتند. مؤسس صفاریان، یعقوب لیث صفاری شروع به تصرف سرزمین‌های اطراف خود در ۸۶۲ نمود، تا در ۸۶۷ و دوباره در ۸۷۲, موفق به تسخیر هرات شد. در ۸۷۳, صفاریان موفق به بیرون راندن طاهریان از خراسان شدند.
ابن حوقل جغرافیدان مسلمان قرن چهارم هجری قمری دربارهٔ هرات چنین می‌نویسد: "اما هرات بارکده خراسان است. در بیرون و اندرون آن آبها و بوستان هاست، دارای حصار مستحکم و کهندژی استوار است. هرات ربض نیز دارد که مسجد جامع در آن است و در سراسر سیستان، ماورالنهر و جبال مسجدی آبادتر و پابرجاتر از مسجد هرات وجود ندارد. برسر کوه هرات آتشکده ای آباد بنام سرشک است و در فاصله کمی از آن کلیسای مسیحیان قرار گرفته‌است."

امپراتوری سامانیان توسط سه برادر بنام‌های نوح یحیی و احمد تأسیس شد. احمد سامانی راه را برای جنگ خراسان و تصرف هرات، برای دودمان خود باز نمود. آنها در جنگ با صفاریان پیروز گردیدند و مدتی زیادی بر هرات حکمفرما بودند تا توسط سلسله قراخانیان که مدعی سلطنت بر ماورالنهر بودند از شمال، و امپراتوری نو بنیاد غزنویان از جنوب، در ۹۹۹ نابود شدند.

سلطان محمود غزنوی به‌طور رسمی کنترل خراسان را در ۹۹۸ میلادی بدست گرفت. هرات یکی از شش ضرابخانه‌های سلاطین غزنوی در منطقه بود. در ۱۰۴۰ میلادی هرات توسط امپراتوری سلجوقی تصرف شد. با اینحال در ۱۱۷۵, هرات به چنگ سلسله غوریان افتاد، و سپس در ۱۲۱۴ تحت سلطه سلاطین خوارزمشاهی درآمد. مطابق به شرح مستوفی، هرات در زمان سلاطین غوری در قرن دوازدهم رشد زیادی کرد. کار مسجد جامع هرات توسط سلطان غیاث الدین غوری در ۱۲۰۱, شروع شد. در این دوره هرات مهم‌ترین مرکز تولید فلزات، مخصوصاً برنز شده بود.

هرات را دل خراسان نیز خوانده‌اند. ابوالفضل بیهقی در تاریخ خود می‌نویسد: «در سنه ثمان و اربع مائه فرمود ما را تا هرات رفتیم که واسطه خراسان است»
آبادی و رونق هرات تا زمانی که مغول‌ها بر آن استیلا یافتند باقی بود. یاقوت که در سال ۶۱۴ یعنی چهار سال قبل از حملهٔ مغول در آنجا بوده‌است گوید: در خراسان شهری بزرگ‌تر و مهم‌تر و نیکوتر و با رونق‌تر و پرجمعیت‌تر از هرات ندیده‌ام، باغ‌های بسیار و آب فراوان دارد. قزوینی هم‌زمان او گفتهٔ یاقوت را تأیید نموده از آسیاهایی که باد آنها را می‌گرداند همان گونه که آب آسیاب را بگرداند اسم برده‌است، ظاهراً قزوینی پیش از آن آسیای بادی ندیده بوده‌است. هرات پس از تحمل مصیبت حملهٔ مغول دوباره آبادی خود را از سر گرفت و حمدالله مستوفی یک قرن بعد از حملهٔ مغول گفتهٔ ابن بطوطه را که گوید هرات پس از نیشابور بزرگ‌ترین شهرهای خراسان است تأیید نموده و گوید «مردم آنجا سلاح وَرز و جنگی و عیار پیشه هستند و سنی‌مذهب‌اند و در آنجا قلعه‌ای محکم است آن را شمیرم خوانند و بر دو فرسنگی هرات بر کوه آتش‌خانه‌ای بوده‌است آن را ارشک گفته‌اند و این زمان قلعهٔ امکلجه می‌گویند و مابین آتش‌خانه و شهر، کنیسهٔ نصاری بوده‌است و از مزار کُبارِ اولیا و علما، تربت شیخ عبدالله انصاری و خواجه محمد ابوالولید و امام فخر رازی است … و در حین حکومت ملکان غور دوازده هزار دکان آبادان بوده و شش هزار حمام و کاروان‌سرا و طاحونه و سیصد و پنجاه و نه مدرسه و خانقاه و آتش‌خانه و چهارصد و چهل و چهار هزار خانه مردم‌نشین بوده‌است.» در اواخر قرن هشتم چون امیر تیمور بر هرات استیلا یافت باروی آن را خراب کرد و اکثر صنعتگران آن شهر را به شهر سبز که آن را تازه در ماوراءالنهر بنا کرده بود کوچانید.
این شهر هم مرکزی برای مسیحیت تحت نفوذ کلیسای نستوری و هم پایگاه مهم تصوف، یعنی نظریه زاهدانه اسلام به‌شمار می‌رفت. افرادی از پیروان «نقشبندیه» و «چشتیه»، انجمن‌های اخوت صوفیه به مقامات وزارت و صدارت عظمی رسیده‌اند.

هرات مثل اکثریت مناطق دیگر خراسان با هجوم مغول در ۱۲۲۲ م. از بنیاد ویران شد و بیش از نیمی از اهالی بومی آن قتل‌عام یا آواره شدند.
هرات بین سال‌های ۶۴۳ تا ۷۸۴ ه‍.ق پایتخت دودمان آل کرت بود. تیمور لنگ در سال ۷۸۴ هرات را گشود و آل کرت را نابود ساخت. در جریان این حمله هرات بار دیگر ویران و هزاران نفر کشته شدند. شاهرخ فرزند تیمور و همسرش گوهرشاد بیگم پایتخت تیموریان را در سال ۱۴۰۱ م از سمرقند به هرات منتقل کردند.
هرات در دوره تیموریان به اوج رونق رسید و سده پانزدهم میلادی دوران طلائی هرات بود؛ زیرا هرات در این دوران از لحاظ پرورش نقاشان، معماران و موسیقی‌دانان خود به عنوان «فلورانس آسیا» شهرت پیدا کرده بود. در آن زمان مساجد و کاخ‌های زیبا و مجللی ساخته شد که تا این زمان زینت‌بخش این شهر است. از جمله مجموعه مصلای هرات، یک مدرسه و مسجدی که دوازده مناره در اطراف خود داشت بیشتر قابل ملاحظه‌است. از این مجموعه که به دستور گوهرشاد بیگم بنا شده بود، اکنون تنها پنج مناره باقی‌مانده‌است.

یکی از شاهزادگان تیموری به نام بایسنقر میرزا که خوشنویسی هنرمند بود، سرپرستی امور هنری را در شهر هرات در دست داشت. در آن زمان، شهر هرات مرکز تجمع هنرمندان شده بود و معروف است که فقط در یک آموزشکدهٔ نقاشی، شصت استاد به تعلیم هنرجویان و انجام سفارشهای محوله اشتغال داشتند. معروفترین استادکاران مکتب هرات کمال‌الدین بهزاد است که کتاب مصور و معروفی به نام ظفرنامه تیموری دارد. امیر علیشیر نوایی وزیر سلطان حسین بایقرا که خود نیز نویسنده و شاعر بود به تشویق هنرمندان و ادیبان و ساختن بناهایی در هرات می‌پرداخت.

در ۱۵۰۶ شیبانیان (ازبکان) آسیای مرکزی بر شمال افغانستان و هرات چیره شدند. اندکی بعد هرات بدست صفویان افتاد. در دوران صفوی هرات مهم‌ترین شهر و مرکز خراسان محسوب می‌شد و همواره مورد طمع ازبکان بود حتی چندبار این شهر به دست ازبکان افتاد. اما سلطه ازبکان بر این شهر به صورت کوتاه مدت بود و آن‌ها از دوره‌های فترت در اوایل سلطنت شاه طهماسب اول و اوایل سلطنت سلطان محمد خدابنده و شاه عباس اول استفاده کردند و هر بار برای مدت کمی این شهر را در اشغال داشتند. گفتنی است شاه عباس کبیر در این شهر به دنیا آمد و تا پیش از به سلطنت رسیدن در این شهر زندگی می‌کرد.

معاهده پاریس:
پس از سقوط صفویان هرات مدتی در اشغال طایفهٔ ابدالی بود و به دست نادر شاه افشار افتاد. پس از مرگ نادر افغان‌ها بر هرات مسلط شدند. انگلستان که از دیر زمان نگران دست اندازی روسیه به هندوستان بوده چشم طمع به سرزمینی دوخته که خود نام افغانستان بر آن نهاده بود تا بتواند آن را به صورت حایلی میان متصرفات آسیایی روسیه و هندوستان درآورد و مانع پیشروی روسیه به سوی اقیانوس هند و آسیای جنوبی شود. در دوران معروف به بازی بزرگ مأموران بریتانیایی در هرات فعال بودند و از جدایی آن از حکومت ایران پشتیبانی می‌کردند. در ۱۲۴۹ ه‍.ق عباس میرزا از سوی فتح‌علی شاه قاجار مأمور پس گرفتن هرات از افغان‌ها شد. مرگ عباس میرزا در راه مشهد این کار را ناتمام گذاشت.

محمد شاه قاجار نیز کوششی برای فتح هرات کرد که ناکام ماند. در زمان ناصرالدین شاه قاجار، دوست محمدخان، حاکم کابل و قندهار هرات را گرفت. نیروهای ناصرالدین شاه تحت فرمان حسام‌السلطنه هرات را محاصره کردند. با مداخلات بریتانیا در جنوب ایران و اشغال جزیره خارک و بحرانی شدن روابط ایران و بریتانیا طی معاهده پاریس که در ۱۲۷۳ ه‍.ق (۲۳ جنوری ۱۸۵۷ میلادی) در پاریس بین نماینده ایران و سفیر بریتانیا امضا شد قرار شد که نیروهای بریتانیا از بنادر و جزایر جنوب ایران خارج شوند و در برابر ایران نیز سپاهیان خود را از هرات فراخواند و به ناچار از شهر هرات و غرب افغانستان امروز صرف نظر کند.

فاز دوم معاهده پاریس:
پس از مرگ دوست محمدخان و ایجاد هرج و مرج در افغانستان، دولت انگلیس تصمیم گرفت هرات را برای مدت نامعلومی به‌طور امانی تحت حاکمیت ایران قرار دهد. بدین جهت رونالد تامسون، وزیر مختار انگلیس در ایران، در اکتبر ۱۸۷۹ (۱۲۵۸ خورشیدی) این پیشنهاد را از طرف دولت متبوعش به دولت ایران ارائه کرد. ناصرالدین شاه و صدراعظم او، حسین خان سپهسالار، قرارنامهٔ مزبور را در دولت مطرح و آن را مورد بررسی و مطالعه قرار دادند و با اطرافیان خود در باب آن مشورت کردند. از جمله ایراد عمده‌ای که به آن گرفته شد ذکر کلمهٔ «امانت» در قرارنامه بود که می‌گفتند اگر پس از آنکه دولت ایران متحمل زحمت و مرارت شد و مبالغی در این راه هزینه کرد و بعد از مثلاً شش ماه دولت انگلیس تصمیم گرفت هرات را از قلمرو ایران جدا نماید چه خواهد شد؟ مذاکرات با دولت انگلیس در باب حذف این شرط از قرارنامه هم نتیجه نداد. به این جهت با آنکه ناصرالدین شاه در این باره به استخاره هم متوسل شد و استخاره هم «بسیار بسیار خوب» آمد، مدتی سرگردان و حیران بودند و نمی‌توانستند تصمیم بگیرند و بالاخره بهتر آن دیدند که آن را قبول نکنند و به مقامات انگلیس پاسخ رد داده شد.

تاریخ معاصر:
در تاریخ معاصر افغانستان، هرات از استبداد داخلی، تحجّر، تعصب و تجاوزات خارجی بیش تر از دیگران رنج کشیده‌است. هرات سراسر سده نوزدهم را در میان کشمکش‌های سرداران سدوزایی و محمدزایی و بازی بزرگ سپری نمود.
هرات در سده بیستم سرنوشتی غم‌انگیزتر از سدهٔ قبل داشت. از ۱۵ تا ۲۰ مارچ ۱۹۷۹ (۲۴–۲۹ حوت ۱۳۵۷) اولین قیام تحت نام قیام بیست و چهار حوت افسران و سربازان حکومتی و مردم هرات علیه حکومت تحت حمایت شوروی نورمحمد تره‌کی با شعارهای مذهبی سر بلند کرد که به سرکوب خونین هراتی‌ها منجر شد.
هرات تا پایان سال های حملهٔ شوروی به افغانستان ویرانی‌های زیادی را متحمل شد و تعداد زیادی از شهروندان آن کشته، زخمی یا معلول شدند.
پس از سقوط حکومت دکتر نجیب الله، آخرین رییس‌جمهور تحت حمایت شوروی در افغانستان و تسلط مجاهدین بر افغانستان، اسماعیل خان به همراه نیروهای تحت امرش، وارد شهر هرات شد و کنترل آن را در دست گرفت. اسماعیل خان تا سال ۱۳۷۴ خورشیدی، فرمانده قل اردوی شماره چهار اردوی افغانستان در غرب کشور و استاندار استان هرات بود.

در سال ۱۳۷۴، طالبان پس از نبردهایی در ولایت فراه موفق به تصرف شهر هرات شدند و مانند سایر ولایات قوانین منحصر به حکومت خودشان را در هرات نیز تطبیق کردند.
در طول سه دهه گذشته و در جریان اشغال افغانستان توسط شوروی، نبردهای داخلی در افغانستان در دوران حکومت مجاهدین و دوره طالبان، هزاران تن از باشندگان هرات، از خشونت‌ها در کشورشان، به جمهوری اسلامی ایران مهاجرت کردند.
پس از تهاجم آمریکا و نابودی طالبان توسط آمریکا، بار دیگر کنترل هرات و ایالات غربی افغانستان در سال ۱۳۸۰، بدست اسماعیل خان افتاد و اسماعیل خان پروژه‌های بزرگ سازندگی و بازسازی را در این شهر به اجرا گذاشت.

در سال ۲۰۰۴ میلادی، هرات شاهد چند درگیری خونین میان نیروهای دولتی تحت امر اسماعیل خان و دیگر فرماندهان محلی بود. هواداران اسماعیل خان معتقد بودند که بیشتر این درگیریها، به تحریک دولت مرکزی، به منظور سست کردن بنیاد حاکمیت اسماعیل خان در هرات انجام می‌شود.
هرات در سال‌های اخیر نابسامانی‌های سیاسی متعددی را گذرانده‌است اما نسبت به برخی از ولایات افغانستان وضعیت امنیتی بهتری دارد. بعد از سقوط حکومت طالبان محمداسماعیل خان خود را والی هرات خواند. در سال ۱۳۸۴ حامد کرزی اسماعیل خان را از این سمت سبکدوش و برای گرفتن پست وزارت معادن به کابل فراخواند و سید محمد خیرخواه به عنوان والی هرات تعیین شد. یک سال بعد رئیس‌جمهور حسین انوری رهبر حزب حرکت اسلامی افغانستان را به عنوان والی هرات تعیین کرد. انوری نخستین والی شیعه هرات بود و سه سال به این سمت باقی‌ماند و پس از آن در جدی ۱۳۸۸ یوسف نورستانی به عنوان والی به هرات فرستاد. یک سال بعد داوود شاه صبا به جای او به این سمت منصوب شد.

در مهم‌ترین رویدادها، شهر هرات از شانزدهم تا بیستم اکتبر ۲۰۰۷ میزبان هفدهمین نشست وزیران خارجه سازمان همکاری‌های منطقه‌ای (اکو) بود.
در 21 ماه اسد سال 1401 هرات سومین شهر برزگ افغانستان بود که پس از چند هفته نبردهای سنگین با حضور امیر اسماعیل خان، بدست طالبان سقوط کرد و اسماعیل خان اسیر شد، او پس از مذاکرات چند روزه از بند طالبان آزاد و به کشور ایران رفت.

جغرافیای هرات:
شهر هرات از شمال و شرق کوهستانی از غرب و جنوب نسبتاً کوهستانی می‌باشد اقلیم این شهر معتدل است که در زمستان به ۱۰- درجه سانتی گراد هم می‌رسد در زمستان باران‌ها و برف‌ها در این شهر می‌بارند و در تابستان هوا گرم و گاهی اوقات به ۳۸ درجه سانتی گراد می‌رسد در بهار هم هوا معتدل و دلپذیر است.

آب و هوا:
هرات دارای آب و هوایی معتدل است، بهاری دلپذیر، تابستانی با بادهای زیاد که به بادهای ۱۲۰ روز معروف اند، خزانی معتدل و زمستانی نه چندان سرد است. تنها زمستان ۱۳۸۶ به عنوان سخت‌ترین زمستان تاریخ معاصر هرات شناخته می‌شود که در آن بر اساس ارایه گزارش سایت رسمی ولایت هرات، یکهزار تن کشته شدند. بادهای ۱۲۰ روز در هرات شدت گرما را در این ولایت می‌کاهد و سبب سردی هوا در جریان شب می‌شود.
بادهای ۱۲۰ روزه: بادهای یکصد و بیست روزهٔ هرات در اثر به‌وجود آمدن مرکز فشار بلند در سفیدکوه و مرکز فشار پست وادی هرات بوقوع می‌پیوندد و مدت یکصد و بیست روز از اوایل جوزا الی اواخر سنبله ادامه می‌یابد.

فرهنگ:
هرات به شهر علم و فرهنگ نیز شهرت دارد، شهرت هرات به این نام بیشتر به خاطر شاعران، نویسنده گان و هنرمندانی است که از گذشته‌ها تا کنون در این شهر پرورش یافته‌اند. شهر هرات دارای چندین انجمن ادبی، هنری و فرهنگی است که در این میان انجمن ادبی هرات با سابقه‌ای طولانی از شهرت بیشتری برخوردار است.
مردم
جمعیت آن در سال ۲۰۲۰ میلادی ۵۵۶٬۲۰۵ تن تخمین زده شده‌است. تخمین ترکیب قومیتی این شهر به درستی در دسترسی نیست. این شهر دارای باشندگانی از چند قوم می‌باشد. و گویشوران زبان پارسی بیشینه هستند. بر پایهٔ گزارش انجمن جغرافیای ملی، ۸۵درصد باشندگان هرات تاجیک‌ها هستند. پس از آنان پشتون‌ها ۱۰درصد، هزاره‌ها ۳درصد، ترکمن‌ها ۲درصد از باشندگان هرات را تشکیل می‌دهند.

دین و مذهب:
تقریباً تمامی مردم ساکن در شهر هرات را مسلمانان تشکیل داده‌اند. مسجد جامع هرات، بزرگ‌ترین مسجد افغانستان در شهر هرات موقعیت دارد.
سرشناسان
این شهر آرامگاه‌های بزرگان اولیا و علما را در خود جای داده از این جمله می‌توان آرامگاه خواجه عبدالله انصاری معروف به «پیر هرات»، بزرگ‌ترین شاعر صوفی هرات، میر عبدالواحد مشهور به سلطان آقا را که در پایین ذکر شده‌اند نام برد. آرامگاه خواجه عبدالله انصاری در روستای گازرگاه در شمال شهر هرات است که به فرمان شاهرخ تیموری ساخته شد.
هرات در برخی منابع داخلی به خاک اولیاءالله معروف است. این سرزمین تاریخی، همواره کانون علم و فرهنگ بوده، علما و فضلای بزرگ را در دامان خویش پرورانیده است.

در فهرست زیر نام شماری از آن‌ها که در هرات زاده شده‌اند یا زیسته‌اند آمده‌است:
فرمانروایان:
ساتی برزن والی هریوا در زمان داریوش سوم.
طاهر بن حسین فرمانده قرن نهمی لشکر خلافت عباسی و مؤسس سلسله طاهریان.
شاهرخ میرزا، امپراتور مقتدر سلسله تیموریان هرات و فرزند امیر تیمور جهانگشا.
گوهر شاد، خانم شاهرخ میرزا.
سلطان حسین بایقرا، امپراتور سلسله تیموریان هرات.
امیر علیشیر نوایی وزیر دانشمند سلطان حسین بایقرا.
شاه عباس یکم امپراتور مقتدر صفویان.
احمد شاه درانی، مؤسس سلسله قدرتمند درانی در ۱۷۴۷ میلادی.
امیر دوست محمد خان، مؤسس سلسله بارکزایی.
اسماعیل خان، والی هرات، وزیر انرژی و آب و فرمانده جهادی پیشین هرات.
فرامرز تمنا، سیاستمدار.

دانشمندان و هنرمندان:
خواجه عبدالله انصاری مشهور به پیر هرات، عارف و شاعر قرن پنجم هرات.
سیفی هروی مورخ قرن هشتم و مؤلف تاریخ نامه هرات.
فخر الدین الرازی، شیمیدان، حکیم و فیلسوف قرن دوازدهم.
تفتزانی، دانشمند قرن چهاردهم هرات.
کمال الدین بهزاد بنیانگذار سبک مینیاتوری و مشهورترین نقاش دوره تیموریان.
نورالدین جامی، صوفی و شاعر پر آوازه قرن پانزدهم.
میر علی هروی خوشنویس عصر تیموریان.
میر خواند مورخ مشهور سلسله تیموریان.
حسین کاشفی، سخنران و موعظه گر قرن پانزدهم هرات.
هاتفی، شاعر قرن شانزدهم و نواسه نوالدین جامی.
آلکا سعادت، تهیه‌کننده فیلم.
سونیتا علیزاده، رپپر.
زابلون سیمینتوف تنها یهودی افغانستان.

اقتصاد:
فرش افغانی در هرات، ۱۹۷۷؛
هرات به علت داشتن مرز با مشترک با دو کشور ایران و ترکمنستان و دارا بودن دو درگاه (گمرک) مهم اسلام‌قلعه در غرب و سیاه تپه در شمال به مرکز اصلی تجارت و کسب و کار افغانستان تبدیل شده‌است.
اجناس وارداتی از کشورهای ایران و ترکمنستان در این شهر ارزانتر است، شهرک صنعتی هرات از بودجه گمرک هرات توسط اسماعیل خان بنا شد، ده‌ها کارخانه تولیدی در این شهرک مشغول تولید اند.
۱مواد غذایی، پلاستیک، قند و شکلات، شرکت‌های پلی واتلین، مصالح و اجراات ساختمانی، صنایع چوب، نوشابه سازی، رنگ سازی و مواد شیمیائی، بسته‌بندی و مونتاژموتورسیکلت، برق رسانی، سنگ‌بری، فلزکاری و فلزات، پوست و چرم و محصولات کشاورزی.

زراعت در هرات و ولسوالی‌های شغل اکثر مردم این دیار است. عکس از ولسوالی زنده‌جان است. انگور هرات از شهرت بسیاری برخوردار است. نظامی سمرقندی در چهارمقاله می‌گوید: «... و در سواد هری صد و بیست لون انگور یافته شود هر یک از دیگری لطیف تر.» مشهورترین اینها انگور فخری، لعل، کشمشی، عسکری، حسینی و مانند آنهاست. اولین انگوری که می‌چینند و به بازار می‌آید «رَوچه» نام دارد. بخش‌های کوچک یک خوشهٔ انگور را در زبان گفتاری «تلیس» می‌گویند و چوب یا سیخی که از خوشه پس از خوردن انگور می‌ماند «خجوم» می‌گویند.
از میوه‌های هرات می‌توان انواع انگور از قبیل:انگور فخری، انگور لعل، انگور کشمشی، انگور عسکری، انگور پوشنگی، انگور حسینی، انگور روچه، انگور لوغی، انگور صاحبی، انگور کس نداره، انگور آبی، انگور مسکه، انگور شنگول خانی، انگورمیراحمدی _ انواع خربزه، انواع زردآلو، انواع انار، انواع بهی، انواع انجیر، انواع بادام، انواع توت، انواع شفتالو، انواع آلو، انواع هندوانه، انواع سیب، انواع ناک انواع گردو و انواع امرودو را نام برد...

شهرداری:
شهرداری هرات شامل ۱۵ ناحیه‌است که اداره هر منطقه به عهده مدیر آن ناحیه‌است. شهر هرات تا چند سال قبل دارای ده ناحیه بود، نواحی پانزده‌گانه هرات بر اساس اعداد از ناحیه یک الی ناحیه پانزده نامگذاری شده‌اند. معروف‌ترین مناطق شهر هرات در ناحیه شرق شهر، جکان و نو آباد، در مرکز شهر چهار راهی مستوفیت، شهر نو، در شمال شهر قول اردو و منطقه تخت صفر، در غرب شهر محله باباحاجی و شهرک جبرئیل و در جنوب شهر بکر آباد، درب عراق و درب ملک هستند.

محمود منجم زاده

>>>   لالام جان هرات تا ۱۸۷۹ یک کشور مستقل تاجیک بود که خود را بعد جنگ دوم هرات تحت الحمایه انگلیس قرار داد هر چند یک خانواده پشتو بر آن حکم میراند افغانستان را انگلیس به دنبال بازی بزرگ با روسیا از تجمیع خانان کابل و خانات قندهار ایجاد کرد و به تدریج خانات هزاره خانات اوزبیک و قسمتی از خانات بخارا و کشور هرات را به آن زمینه کرد تا در 1919 این کشور مصنوعی استقلال یافت