|
شبکه اطلاع رسانی افغانستان >>
اطلاعات عمومی
کتیبه های باستانی
کتیبه سرخ کوتل
حینیكه در سال 1957م سنگ نوشته‌ی معروف به « كتیبه‌ی سرخ كوتل» كشف گردید، به
دلیل ناآشنا بودن زبان آن، دانشمندان با ضمیر «زبان دیگر» از آن نام می بردند.
معنای این اشاره آن بود كه این زبان نیز در كنار زبان های ایرانی شرقی، یك زبان
دیگر از همان خانواده است. از همین روست كه موقعیت این زبان را - هم از نظر
جغرافیائی و هم از نظر زبان شناسی- در میان زبان های پشتو و پامیری (چون یدغو و
مونجانی) از یك طرف، و زبان های سغدی، پارتی و خوارزمی از سوی دیگر تعیین كردند.
در آن زمان هرگز تصور نمی كردند كه این كتیبه نماینده ی زبانی از هر لحاظ بزرگ
خواهد بود؛ زیرا در آن سالها و تا سال های آخر قرن بیستم، باور غالب آن بود كه
پیشینه ی زبان «فارسی دری» به زبان ایرانی میانه‌ی غربی بنام پهلوی ساسانی یا فارسی
میانه (پارسیك) می پیوندد. گوئی تا همین اكنون به سخنان ابن مقفع توجه جدی نشده است
و إلا اولا ً نباید زبان كتیبه ی سرخ كوتل را ناآشنا می خواندند؛ ثانیاً نمی بایست
از ریشه ی دوم (در واقع ریشه ی اصلی) زبان «فارسی دری» غافل می ماندند.
پس از كتیبه‌ی سرخ كوتل، طی پنجاه سال اخیر، اسناد زیادی به زبان نام نهاد باختری
بدست آمده است، كه تعداد آنها را به یكصد و سی پارچه تخمین نموده اند، اما مهمترین
آنان كتیبه های رباطك و یكاولنگ است. زیرا، اینان علاوه برارزش زبان شناسی حاوی
نكات مهم تاریخی نیز هستند.
کتیبه رباطک
كتیبه‌ی رباطك در سال 1993م از موضعی بنام رباطك - واقع در غرب سرخ كوتل، در
وسط راه پلخمری و ایبك- كشف گردید. این كتیبه بیانگر رویداد های نخستین سال پادشاهی
كنیشكا (127م) است. در این كتیبه بعد از توصیف های متعارف از كنیشكا می نویسد:
«كنیشكا این فرمان را به زبان یونانی، سپس به زبان «آریاو» (آرینی) صادر كرد.» این
جمله ضمن اینكه خبر از آغاز دوره‌ی جاگزینی زبان ملی بجای زبان یونانی می دهد، نام
زبان ملی را نیز تذكر می دهد: «آریاو یا آری». بعضی از دانشمندان زبان شناس این
تذكر را یك كلی گوئی به معنای ذكر نام خانواده‌ی زبان های هند و ایرانی می دانند؛
اما به نظر بنده این تذكر علاوه برآن معنا خبر از نام زبان بكار رفته در همین
كتیبه، كتبیه ها و اسناد بعدی دوره‌ی كوشانی نیز دارد: سپس نام شهر هائی كه مفاد
این كتیبه به آن جاها فرستاده شده است، تحریر گردیده؛ این شهرها در قلمرو شمال و
شمال غرب هند موقعیت دارند. با توجه به همین موقعیت، وسعت تداول زبان مذكور را درآن
دوره می توان تصور كرد، چنانكه مرحوم علامه عبدالحی حبیبی زبان بكار رفته در
كتیبه‌ی اول الذكر (كتیبه‌ی سرخ كوتل) را «با تمام معانی زبان یك ایزوگلاس
(Isogloss) فرهنگی» (یا زبان بین الاقوامی) می خواند.
نكته‌ی تاریخی مهم در كتیبه ی رباطك - برای اولین بار- كشف توالی نسبی شاهان كوشانی
به ترتیب ذیل است: كجولا كدفیزس (جد كنیشكا)، و یما تكتو (پدركلانش)، و یما كدفیزس
(پدرش) و كنیشكا.
هر چند در حال حاضر از روی كتیبه ها و دیگر اسناد بدست آمده در مورد وسعت قلمرو
تداول زبان باختری كلیاتی را در دست داریم، و در عین حال گفته می توانیم كه زبان
مسما به زبان باختری، سلف زبان های ایرانی متداول در سرزمین هند، تركستان شرقی و
آسیای میانه نیز هست. بی گمان زمینه های تشكل زبان اردو - در بستر زبان های هندی
با مایه گیری از زبان باختری- در پیش از اسلام فراچیده شده است.
کتیبه یکاولنگ
كتیبه‌ی یكاولنگ در سال 1996 میلادی از «تنگ سفیدك» - واقع در سی كیلومتری غرب
نَیك، مركز یكاولنگ- بدست آمده است. سال نگارش این كتیبه را سیمزویلیمز 492 كوشانی=
724 میلادی، و غلام جیلانی داوری 629 میلادی می دانند.
كتیبه 13 سطر است و محتوای آن چنین است: در این سال پادشاه گزن= غزن (گازان) الخیس
پسر خراس، این استوپه را همچون یك آبده‌ی مذهبی در دشت «زمگان» (راغ زمنگان) برپا
داشت... درآن زمان پادشاهی ترك و پادشاهی عرب (تاجیك) بود، پیشكش های شایسته ی من
مورد قبول افتاد.... نام این استوپه «زینالاكا» است.
هیون تسنگ زایر معروف چینی كه در سال 630م وارد «فان- ین- نا» (بامیان) شده، آنجا
را دارای پادشاه مستقل یافته است. وی سلطنت بامیان را دارای طول 600 میل (شرقاً-
غرباً) دانسته كه بی تردید یكاولنگ و محل اعمار استوپه‌ی زینالاكا را در بر می
گرفته است. هیون تسنگ پادشاه آن وقت بامیان را بودائی و پیرو آئین صغیر می داند.
كذا وی در آن سال، هزار راهب را متمكن در مغاره های بامیان می یابد؛ درینصورت اگر
قول داوری مبنی بر نقركتیبه در سال 629 میلادی را صحیح بدانیم، یك سال بعد از اعمار
معبد(630م)، یكاولنگ تابع غزنی نبوده و كشور مستقل بوده است. پس الخیس شاه غزنی نه،
بلكه شاه محل دیگری بوده است.
کتیبه سرخ کوتل
|